Mô hình nhà ở dân tộc Hà Nhì

Đây là mô hình nhà ông Lý Khờ Sỳ tại thôn Lao Chải, xã Trình Tường, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai.

Nhà trình tường Hà Nhì là một trong những kiến trúc độc đáo của đồng bào các dân tộc vùng cao. Người Hà Nhì sống tập trung chủ yếu tại hai tỉnh Lào Cai và Lai Châu. Nhà trình tường của đồng bào các dân tộc ở vùng cao đều được làm bằng đất, phù hợp với điều kiện khí hậu khắc nghiệt giúp giữ ấm vào mùa đông và mát mẻ vào mùa hè. Kiến trúc nhà trình tường của người Hà Nhì có phần đặc biệt hơn là được làm dạng hình hộp, vuông vức. Mái nhà dốc ngắn, được lợp bằng cỏ gianh. Các ngôi nhà nằm san sát nhau, nhìn xa như những chiếc nấm khổng lồ mọc bên sườn núi, ẩn hiện trong sương mây tạo nên khung cảnh thơ mộng. Do sống trên núi có rất nhiều đá, nên móng nhà đào không được sâu, nếu chẳng may gặp hòn đá to thì họ phải đốt lửa để hòn đá bửa ra, đánh đi rồi mới xếp đá làm móng. Phần nổi trên mặt đất khoảng 40 - 50cm để chống mưa làm sụt móng, nhà của họ chiều rộng không kém chiều dài bao nhiêu, nên trông ngôi nhà tựa hình vuông, từ trên núi cao nhìn xuống giống như những cái nấm khổng lồ. Khuôn để trình tường là gỗ dài chừng 2 - 2,5m, rộng 50 - 60cm, sâu 40 - 50cm được khóa chặt bởi những thanh gỗ ngang sau đó họ đổ đất vào khuôn rồi dùng chày giã cho chặt. Đất khai thác quanh nhà, chủ yếu là đất đỏ pha sỏi không được khô quá và cũng không được ướt quá. Nếu đất khô thì không có sự kết dính, còn đất ướt thì khi lên tường dễ bị xệ. Ngôi nhà trình tường của người Hà Nhì được làm từ 2 - 3 tháng mới xong. Phía trong ngôi nhà cũng có các bức tường ngăn thành các căn buồng nho nhỏ cho con cái và vợ chồng chủ nhà. Điều đáng chú ý là nhiều nhà dựng một bức tường làm bình phong. Theo giải thích của gia chủ là để chắn gió giữ ấm cho ngôi nhà. Do sống trên núi cao quanh năm lạnh giá, nhất là mùa đông thường có mưa tuyết, nên nhà của người Hà Nhì rất ít cửa sổ, các cửa sổ rộng 40x40cm, nằm gần mái, thực ra đó là các lỗ thông hơi và lấy ánh sáng ít ỏi. Bếp thường nằm ở phía bên phải trong ngôi nhà, nhiều hộ đắp bếp lò nấu cám lợn và nấu rượu và thức ăn ngay cạnh sạp ngủ của gia chủ. Mặc dù bếp lò có ống khói thông hơi, nhưng trong nhà vẫn đen kịt màu bồ hóng. Họ đun nấu trong nhà là để ngôi nhà ấm áp, nhất là mùa đông rét mướt. Bếp là nơi quan trọng sau chỗ thờ cúng, sau khi dựng nhà xong, trước khi dọn vào ngôi nhà mới, chủ nhà phải lên núi Nhìu Cồ San tìm một hòn đá đặt vào cạnh bếp làm Thần giữ lửa. Theo quan niệm của họ, đá sinh ra lửa, vì thế họ mang đá về để giữ cho ngọn lửa trong nhà không bao giờ được tắt. Người Hà Nhì nếu thiếu lửa thì họ không thể sống nổi để chống chọi với mùa đông khắc nghiệt trên núi cao. Nhà của người Hà Nhì lợp bằng cỏ, một thứ cỏ thân dài và cứng, họ lợp dày đến cả mét, nên nhiều ngôi nhà sau 20 - 30 năm mới phải lợp lại. Sống trên núi cao lạnh giá quanh năm sương mù dày đặc, nên nhiều mái nhà địa y mọc xanh rờn nom rất cổ kính.